ผมเห็นว่าหลายคนยังมีภาพสับสนว่าระบอบศักดินาสวามิภักดิ์(Feudalism)ในสมัยอยุธยาจนถึงรัตนโกสินทร์ กับ ระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชในสมัยร.5-ร.7 นั้นเป็นระบอบเดียวกัน จริงๆแล้วไม่ใช่นะครับ 2 ระบอบนี้แตกต่างกันมากๆ ทั้งการบริหาร และด้านการทหาร
1.ระบอบศักดินาสวามิภักดิ์(Feudalism)
ระบอบนี้เป็นระบอบที่โครงข่ายทางอำนาจเป็นรูปปิรามิด และอำนาจเป็นแบบการกระจายอำนาจ(Decentralized Power) แต่ละแคว้น แต่ละนคร แต่ละเมือง มีเจ้าผู้ปกครองสืบเชื้อสายต่างกัน และไม่ขึ้นต่อกัน แต่จะมีพันธต่อกันในฐานะเมืองบรรณาการ(Vassal หรือ Puppet State) กับ เมืองเจ้าบรรณาการ(Superior State)
เมืองหรือแคว้นบรรณาการมีหน้าที่ส่งบรรณาการแก่เมืองเจ้าบรรณาการตามโควต้าแต่ละปี แต่เจ้าบรรณาการไม่สามารถไปกำหนดนโยบายบริหาร+กฎหมายของเมืองบรรณาการได้ของใครของมัน
ยกตัวอย่าง อยุธยาเป็นเมืองเจ้าบรรณาการ ขณะที่เชียงใหม่เป็นเมืองบรรณาการ เชียงใหม่ก็จะมีหน้าที่ส่งบรรณาการและทหารไปช่วยอยุธยารบตามโควต้าที่เจ้าผู้ปกครองอยุธยากำหนดและตกลงไว้ แต่เจ้าผู้ปกครองอยุธยาจะไม่มีอำนาจไปสั่งให้เชียงใหม่ขึ้นภาษีหรือลดภาษี หรือออกกฎหมายใดๆได้ แม้แต่การสืบทอดตำแหน่งเจ้าเมืองหรือผู้ครองแคว้น เจ้าผู้ปกครองอยุธยาจะไม่สามารถไปกำหนดตัวเจ้าเมืองได้เลย
พูดง่ายๆ ว่าในระบบศักดินา(Feudalism) นั้น แต่ละเมืองก็จะมีรัฐบาลท้องถิ่นและประมุขของเมืองหรือแคว้นนั้นๆเป็นของตัวเอง โดยที่จะไม่แทรกแซงการบริหารต่อกัน แต่มีพันธะเพียงการส่งบรรณาการ(Tribute)กับทหารให้แก่เจ้าบรรณาการก็เท่านั้น
พูดง่ายๆ ระบอบนี้จะมี King หลาย King แต่ละ King เองก็จะเป็น Vassal ต่อกัน ส่งบรรณาการให้แก่กัน
ส่วนด้านการทหารก็เป็นของขุนนางท้องถิ่นแต่ละคน กฎหมายก็เป็นของท้องถิ่นแต่ละคน นโยบายบริหารก็เป็นของท้องถิ่นแต่ละคน
ถ้านึกไม่ออกก็ให้นึกภาพของ Sengoku Jidai ก็ได้ครับ ที่แต่ละตระกูลไดเมียว สามารถกำหนดนโยบายการทำเกษตร การค้าทั้งในและต่างประเทศ หรือแม้แต่การทหารเป็นของตัวเองได้ มันจึงไม่แปลกที่แต่ละตระกูลก็มีจุดเด่นด้านการทหารไม่เหมือนกันครับ
เช่น
โอดะ ก็คือ ทหารชาวนา Ashigaru
ทาเคดะก็จะเป็นทหารม้า
โมริ ก็คือ เรือรบ
ฯลฯ
ความสัมพันธ์ก็จะเป็นรูปปิรามิดดังภาพ
2.ระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์(Absolute Monachy)
ระบอบนี้เป็นระบอบรวมศูนย์อำนาจ(Centralized Power) คำว่า Absolute Monachy อาจจะแปลได้ว่า จะมี King เพียง King เดียว ไม่เหมือนอย่างระบอบก่อนหน้าที่จะมี King หลาย King มีเจ้าผู้ปกครองหลายคน มีหลายรัฐบาลตามแต่ท้องถิ่น
ระบอบนี้จะมีเจ้าผู้ปกครองเพียงคนเดียวเท่านั้น รัฐบาลของ King คนเดียวนี่แหละที่เป็นผู้ออกนโยบายบริหารทั้งหมด ออกกฎหมายทั้งหมด ควบคุมการทหารทั้งหมด โดยถือหลักการที่ว่าประเทศหนึ่งจะมีกองทัพได้แค่กองทัพที่ขึ้นตรงกับคนๆเดียวเท่านั้น
ระบอบนี้เป็นระบอบที่วิวัฒนาการและพัฒนามาจากระบอบศักดินา และแก้ไขปัญหาเรื้อรังมานานของระบอบศักดินา คือ Civil War
อย่างที่รู้กันว่าระบอบศักดินาสวามิภักดิ์(Feudalism) ให้อำนาจขุนนางท้องถิ่นถือครองอำนาจการทหารเพื่อปกป้องแคว้นหรือเมืองของตัวเองได้ ซึ่งสาเหตุสมัยก่อนที่ต้องทำแบบนั้นก็เพราะว่าเพื่อให้ขุนนางท้องถิ่นสามารถป้องกันการรุกรานจากชนเผ่าป่าเถื่อนได้อย่างทันท่วงที ไม่ต้องรอกองทัพจากส่วนกลางไปช่วยเหลือเสมอไป แต่ปัญหาที่ตามมาคือเมื่อบ้านเมืองเริ่มเปลี่ยน จากสังคมแบบชนเผ่าเป็นสังคมเมืองมากขึ้น ผลก็คือผู้รุกรานจากชนเผ่าป่าเถื่อนภายนอกลดลง ชนเผ่าต่างๆก็มีสภาพเป็นกษัตริย์ท้องถิ่นนั้นมากขึ้น
แน่นอนว่าพอขุนนางมีกองทัพมันก็มีอำนาจในการต่อรองกับทางราชสำนัก และระบอบ Feudalism ยังอนุญาตให้ขุนนางขยายดินแดน บุกเบิกดินแดนเองได้ ผลก็คือทำให้บางทีการบุกเบิกดินแดนหรือการขยายดินแดนของเหล่าขุนนางชนกันจนเกิดข้อพิพาท และยิ่งประกอบกับเมื่อใดที่ราชสำนักอ่อนแอ แต่ขุนนางมีกองทัพในมือ ก็กลายเป็นสงครามกลางเมือง(Civil War)
ดังนั้นระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์มีเพื่อไม่ให้ขุนนางทำ Civil War กันเอง ยามราชสำนักไม่เข้มแข็ง เพราะกองทัพทั้งหมดอยู่ในมือของราชสำนักและรัฐบาลของกษัตริย์
ส่วนด้านการบริหารเมืองหรือแคว้นต่างๆ ของระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ ก็จะเป็นการส่งผู้สำเร็จราชการไปบริหารดูแล โดยที่ผู้สำเร็จราชการนั้นจะต้องดำเนินงานบริหารตามนโยบายที่กำหนดจากรัฐบาลกษัตริย์จากเมืองหลวงเท่านั้น เช่น ในสมัยร.5 กำหนดให้เก็บภาษี 4 บาท นั่นหมายความว่า ทั้งประเทศก็จะต้องเก็บภาษี 4 บาทเท่ากันหมดไม่ว่าจะเป็นหัวเมืองเหนือหรือใต้ก็ตาม
ผู้สำเร็จราชการเหล่านี้จะไม่สามารถกำหนดนโยบายบริหารเองได้ ตราบเท่าที่รัฐบาลกษัตริย์จากเมืองหลวงยังไม่ได้กำหนดหรือออกนโยบาย
ทีนี้มันก็มีข้อดีและข้อเสียแตกต่างกันไปใน 2 ระบอบนี้
ระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์
ข้อดี
1.ลดปัญหา Civil War ระหว่างขุนนางท้องถิ่น(เนื่องจากยกเลิกระบบเจ้าผู้ปกครองท้องถิ่นและส่งผู้สำเร็จราชการไปบริหารแทน)
2.สายบัญชาการกองทัพนั้นเป็นอันหนึ่งอันเดียว เนื่องจากกองทัพขึ้นตรงกับคนๆเดียว ไม่เหมือนระบอบศักดินาที่กองทัพขึ้นตรงกับขุนนางท้องถิ่นแต่ละคน ทำให้การรบไม่ต่างคนต่างรบตัวใครตัวมัน
3.อำนาจในการต่อรองทางการทูตมากขึ้น แน่นอนว่าการที่เรามีรัฐบาลเดียว มันทำให้การทำการทูตมีน้ำหนักมากขึ้น
ข้อเสีย
1.การทุจริต ยิ่งส่งผู้สำเร็จราชการไปทำงานย่อมไปที่ห่างไกลหูตา แน่นอนว่าผู้สำเร็จราชการมีโอกาสทุจริตมากกว่าผู้ปกครองแคว้นเดิม เนื่องจากผู้ปกครองแคว้นเดิมนั้นยิ่งทำดีต่อแคว้นผลประโยชน์ก็จะตกแก่ตนเองและแคว้นที่ตนเองปกครอง ขณะที่ผู้สำเร็จราชการไม่ว่าจะทำดีหรือแย่ ท้ายสุดเขาก็จะได้เงินเดือนจากส่วนกลางเท่าเดิม(อย่างดีก็ได้ย้ายไปเมืองที่เจริญกว่า)
2.แน่นอนว่าการส่งผู้สำเร็จราชการไปบริหารย่อมทำให้ประชาชนเมืองหรือแคว้นนั้นไม่ผูกพันเท่ากับมีผู้ปกครองเป็นเจ้าแคว้นตระกูลเดิม การให้ความร่วมมือในการปฏิบัติตามนโยบายบริหารย่อมยากกว่านโยบายจากเจ้าแคว้นเดิม
3.แน่นอนว่าด้วยความที่ทรัพยากรและความมั่งคั่งของแต่ละแคว้นหรือท้องถิ่นไม่เท่ากัน การเรียกเก็บภาษีไม่เท่ากัน มันสร้างความไม่พอใจแก่ท้องถิ่นที่ยากจนเป็นทุนเดิม จนอาจเกิดการก่อกบฎได้ง่ายๆ ยกตัวอย่าง ในสมัย ร.5 เองก็ถือเป็นรัชสมัยที่มีกบฏมากที่สุด เนื่องจากนโยบายการเก็บภาษี 4 บาท ทั้งประเทศนี่แหละ ทำให้เกิดกบฏ 4 บาท กบฏแพร่ กบฎแขก กบฎผีบุญ ฯลฯ
ถ้ามองในมุมมองของนักประวัติศาสตร์คือระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ไม่ได้มีมาตั้งแต่แรกเริ่ม มันแค่พึ่งมีมาได้ไม่นาน ซึ่งมันได้พัฒนาต่อยอดจากระบอบเดิม ลดปัญหาระบอบเดิมที่ต้องเจอ เพียงแต่เจอข้อเสียใหม่แทน
แน่นอนว่าระบอบต่างๆ มันจะพัฒนาขึ้นเรื่อยๆ ตามกาลเวลา เพื่อหาจุดร่วมที่ดีที่สุด ณ เวลานั้นๆ
